Leen Gorissen over hoe de natuur al 3,8 miljard jaar innoveert

Leen Gorissen is innovatie bioloog en transitiekundige en publiceerde onlangs haar tweede boek NI, Building the Future of Innovation on millions of years of Natural Intelligence, over wat én hoe we kunnen leren van de natuur. De natuur die, zoals Leen vertelt, het resultaat is van 3,8 miljard jaar experimenteren, evolueren én aanpassen. Die kennis kunnen vertalen naar context, dat is Natural Intelligence. Voor mij was dit een mooie gelegenheid om eens met Leen af te spreken en te ontdekken hoe het is om iemand te interviewen. Hieronder mijn gesprek met Leen Gorissen.

Op een zonovergoten maandag begin september sprak ik met haar af in Borgerhout, Antwerpen. We kenden elkaar via via, zoals je eigenlijk de meeste mensen blijkt te kennen. Om bij te praten, maar ook om de entourage van dit gesprek passend te laten zijn, wandelden we door de stadse natuur van het Te Boelaerpark en het Boekenbergpark. We staken de ring van Antwerpen over, het viaduct loodste ons over de 8-baanse asfaltstrook en we grapten over wie er nu eigenlijk mondkapjes op zouden moeten. De auto's of wij mensen.

Wat kunnen we leren van de overlevenden?

Leen: "Als je kijkt naar de natuur en alle soorten die op aarde hebben bestaan, dan is 99,99% al uitgestorven". Twee gedachten gaan door me heen. Allereerst klinkt dit als een marketingpercentage. Was het niet geloofwaardiger geweest als dat percentage 98.74% zou zijn geweest? Ten tweede, en belangrijker, rijst de vraag of dat eigenlijk erg is. Leen stelt me gerust dat het inderdaad niet erg is, want de belangrijke vraag is wat het zegt over de 0,01% die overleven en er dus nog altijd zijn. Ik, als Darwin-fanboy, opper dat het de fittest zijn. Leen knikt instemmend maar voegt toe dat we Darwin's evolutietheorie moeten interpreteren als Survival of the Fittingest; niet de sluwste, sterkste of slimste soorten overleven, maar de soorten die zich het beste konden aanpassen aan de omstandigheden. Veerkracht; de flexibiliteit om te kunnen omgaan met (voortdurende) verandering.

Ik heb het gevoel, vertel ik Leen, dat wij mensen een oneerlijk voordeel (unfair advantage) hebben, omdat wij natuur omzetten in cultuur. Spelen wij niet vals ten opzichte van andere soorten? Leen: "De mens speelt niet vals in de zin dat wij zelf één van de experimenten van de natuur zijn; met fantastische vaardigheden als denken en communiceren. Wat wij maken en bouwen (denk aan steden of auto's) is dan evengoed natuur”.

Vragend kijk ik haar aan, omdat ik een ander beeld bij het woord natuur heb. Dan gaat ze verder: “De 0,01%, 'de overlevenden', hebben geleerd hoe je condities kunt creëren die het leven bevorderen. Ze hebben van de aarde een betere plek gemaakt. Voor zichzelf, maar ook voor andere soorten. De mens heeft echter behoorlijk degeneratief geleefd, mogelijk gemaakt door de veerkracht van de aarde. Als mens zijn we gaan denken dat we geen onderdeel meer zijn van de natuur. We zijn de natuur als iets buiten onszelf gaan beschouwen, waardoor je het veel makkelijker kan uitbuiten en manipuleren. De illusie van human exceptionalism, de mens staat boven de rest”.

Natuurlijke intelligentie in de praktijk

De sleutel naar duurzame vooruitgang ligt voor Leen zonder twijfel bij de natuur. In Natural Intelligence geeft Leen een overzicht van methodes aangevuld met talrijke voorbeelden en op onderzoek gebaseerde argumentaties: Hoe we van de natuur kunnen leren door haar na te bootsen (biomimicry), ecosystemen kunnen opzetten (bijvoorbeeld met permacultuur) en levensbevorderend kunnen zijn (regenerative design & development). Op mijn simpele vraag 'hoe dan?', antwoordt ze:

Stap 1: Ga de connectie met de natuur aan. Kijk, onderzoek, leer, kopieer en pas toe.
Stap 2: Bedenk hoe we dingen kunnen maken die levensbevorderend zijn. Zoals de 0,01%, die dat al miljarden jaren doet.

Wat kan blijven bestaan en wat niet

Een kernbegrip voor Leen is potentieel; wat kan en wil iets zijn? Dat klinkt vaag, merk ik op. Leen: "Elk individu, elke plek heeft een intrinsieke essentie. Als je de juiste condities creëert dan kan dat naar buiten komen. De natuur wil blijven leven, dat is haar enige doel. Als we dat ook in acht nemen voor de producten die we ontwerpen en voor de systemen waarin we leven, dan ben je past echt regeneratief bezig. Het helpt niet om te denken in goed of slecht, maar in 'wat kan blijven bestaan en wat niet?'”.

Regeneratie is de blauwdruk voor innovatie van de natuur. Het is een proces van vernieuwing dat leidt tot verbetering van een systeem. Leen: "De wereld gezonder, rijker, vitaler en meer levensvatbaar achterlaten". Een mooie en tegelijkertijd simpele gedachte: Als we dat als voorwaarde stellen voor onze eigen innovaties en processen, dan zijn er geen 'hidden-costs', geen negatieve impact. Geen verliezers.

Veranderen begint met pioniers

Hoe brengen we zo'n verandering, zo'n transitie teweeg? Het klinkt als een gigantische taak, zeker in een huidig klimaat van polarisatie, minachting voor de wetenschap en een algemene verharding van meningen.

Leen: "Ook hier geldt de natuur als inspiratiebron. Een ecosysteem ontstaat altijd met pioniers. Pioniersorganismen zijn soorten die kunnen overleven wanneer de condities heel moeilijk of zwaar zijn. Voorbeelden daarvan zijn berken of klaprozen. Dit soort organismen maken nutriënten (voedingsstoffen) in de bodem vrij, zodat die beschikbaar zijn voor anderen. Ze creëren op die manier een microklimaat zodat ook anderen kunnen overleven en het hele ecosysteem rijker kan worden".

Als een soort kolonisten, opper ik. En die hebben we dus ook nodig onder de mensen. "Inderdaad", gaat Leen verder. "Pioniers zijn de eersten om in een verstoord leefmilieu op te komen, maar in tegenstelling tot hoe wij als mens kolonisatie hebben ingevuld, leiden natuurlijke kolonisatieprocessen altijd tot meer, niet minder. Ze scheppen condities waardoor het systeem naar een hogere orde van gezondheid, soortenrijkdom, vitaliteit en levensvatbaarheid kan evolueren. Mensen zoals Jan Rotmans en Marjan Minnesma zijn belangrijke pioniers".

Jan Rotmans, voor wie hem niet kent, kun je zien als de vaandeldrager van het transitiedenken in Nederland. Als professor transitiekunde is hij verbonden aan de Erasmus Universiteit en mede-oprichter van initiatieven als DRIFT (Dutch Research Institute For Transitions) en Urgenda. Stichting Urgenda is bekend van de klimaatzaak tegen de Nederlandse overheid, waarin Marjan Minnesma actiever klimaat- en energiebeleid eist. Wanneer ik vertel dat ik Rotmans ook wel behoorlijk activistisch vind, reageert Leen: "Ja zalig toch. Hij noemt zich ook niet voor niets scientivist".

Overtuigen of inspireren?

Zelf heb ik het gevoel dat dat activisme, voor welk groter goed dan ook, vaak weerstand oproept bij mensen. Die frictie lijkt te impliceren dat mensen niet gered willen worden. Leen: "Ja, dat klopt en dat is ook frustrerend. Langs de andere kant is dat ook heel logisch, want zoals Rotmans zegt: 'Iedereen weet wat ie verliest, maar niemand weet wat je ervoor terug krijgt'. Mensen gaan dus sowieso in het defensief. We kunnen doen alsof klimaatverandering er niet is, maar daardoor gaat het niet weg."

Maar betekent dat dan dat je fel moet zijn om te overtuigen of moet je het van onderuit proberen te voeden en wortel laten schieten? Ik vraag het me af. Leen: "Waarom zou er maar één optie zijn? Iedereen kan doen waar hij of zij zich het beste bij voelt. Ikzelf probeer niemand te overtuigen. Ik laat iets zien, hoop mensen te inspireren om op een bepaalde manier naar dingen te kijken en daar trekt iedereen zijn eigen conclusies uit. Het enige vereiste is een open mind". Maar hoe ga je dan om met de conservatieve mensen? Zij die avers zijn van verandering, vraag ik. Leen: "Ik probeer niet te veel aandacht te besteden aan conservatieve mensen, die vertragen de boel alleen maar. Tegelijkertijd ben ik verrast door het innovatieve denkvermogen van mensen. Alleen het in de praktijk brengen is soms lastig".

Werk vanuit je cirkel van invloed

Dus, vraag ik Leen, als we mensen willen overtuigen moeten we vandaag niet op een zeepkist op de Markt hier in Antwerpen gaan staan om duurzaamheid en tolerantie de prediken? Kalm antwoordt ze: "Nou waarom zouden we dat moeten doen, ik kan slechts beïnvloeden wat in mijn cirkel van invloed ligt." Leen stopte met haar goede baan bij een Belgische overheidsorganisatie gericht op duurzaamheid, omdat ze vond dat ze te weinig impact maakte. Met haar eigen 'Studio Transitio' geeft ze nu lezingen, workshops mits de COVID-19 maatregelen dat toestaan en publiceerde onlangs het boek Natural Intelligence.

Ik vind het sterk dat Leen de 'Circle of Influence' (naar Stephen Covey) erbij haalt, omdat mensen vaak lijken te denken dat ze in hun ééntje de 'last van de wereld' moeten dragen. Dat niet doen en focussen op wat je wél kunt, vind ik erg mindful. Leen: "Toch is het niet zo zwart-wit hoor, er zijn echt wel nachten dat ik wakker lig over de staat van de wereld. Als bioloog besef je hoe fragiel de huidige situatie is. Maar als ik daarin vast blijf zitten, ben ik niet regeneratief bezig".

Als we allemaal denken dat de situatie hopeloos is, dan gaan we niets veranderen. Veel mensen doen niks omdat ze denken dat ze te klein zijn. Maar met elke beslissing die je neemt, investeer je ofwel in het oude systeem, of in het nieuwe systeem". Een beter milieu begint dus écht bij jezelf.

Impact maken door inspireren, niet door bekeren

Het idee dat je de massa niet koste wat kost hoeft te overtuigen is op een bepaalde manier nieuw voor me. Leen kijkt daar dus anders naar. Ze vertelt: "Als ik iets verander en ik inspireer daarbij 2 mensen om iets te veranderen. Die twee mensen inspireren op hun beurt ook weer twee mensen. Enzovoort. Dat is exponentiële groei die leidt tot exponentiële verandering". Precies dat is haar doel met haar workshops, lezingen en boeken.

Een deel van de leercurve voor Leen is het omgaan met paradoxen. Mensen namen haar kwalijk dat ze niet 100% duurzaam was, want ze genereert nog steeds afval, neemt het vliegtuig voor conferenties en het geven en volgen van opleidingen. Maar, zo redeneert ze, als ik op een eilandje ga zitten en niet meer deelneem aan de samenleving, waar is dan mijn exponentiële impact? Als ik niet meeveer met de huidige samenleving kan ik geen impact maken. Dat is een gegeven van de huidige maatschappij".

Ook wil ze impact maken zonder dat er een afhankelijkheid naar andere mensen en systemen vanuit gaat. Direct impact maken. Om dat te doen gaat ze in de komende tijd 10.000 bomen planten. 10.000 bomen die allemaal koolstof opnemen, eten genereren en de biodiversiteit ondersteunen. 10.000 bomen ergens in Frankrijk, waar ze een stuk land aankocht en verder gaat met haar missie om ons te inspireren naar de natuur te kijken. Vooruitgang zoals de natuur altijd al vooruit is gegaan.

Life wants to live

De energieke en tegelijkertijd kalme visie van Leen is aanstekelijk én zet je aan het denken. De volgende keer dat ik door het bos wandel, of simpelweg door de stad loop, ga ik proberen zelf de natuurlijke intelligentie te ontdekken. De natuur bezit zoveel kennis; ze weet wat werkt en probeert al miljarden jaren de beste vorm te vinden. Ze weet wat kan blijven bestaan en wat bijdraagt aan het in stand houden van het leven op onze planeet. Elk level wil blijven leven. Het voelt als een perfect uitgekristalliseerd kunstwerk.

Dat wij actief moeten werken aan het herstellen van de balans van dat 'kunstwerk' is voor mij al lange tijd duidelijk. Leens boodschap over pioniers, potentieel en levensbevorderend bezig zijn heeft me een extra verdieping gegeven over de transitie waar we voor staan. Haar methode van exponentiële verandering geven me het vertrouwen en de rust om mensen te gaan inspireren, in plaats van ter plekke te moeten bekeren.

Meer lezen over Leen en Natural Intelligence?

Meer informatie over Leen vind je op de website van Studio Transitio. Haar boek heeft een eigen webpagina én blog: NaturalIntelligence.info. Voor de Vlaamse website Re-Story schreef Mischa Verheijden een diepgaand artikel over Leens ideeën.